چهاردهه جشنواره؛ ژانربه ژانر | دفاع مقدس؛ رستگاری در ایستگاه عُروج
مقدمه؛ در نظریه اندرو تئودور پیرامون ژانر عناصر شکلی، روایی و مضمونی تثبیت شده در آثار سینمایی هستند که گونه‌ای از فیلم‌ها را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. این تئوری که با رویکرد مرگ مولف در فرانسه کلید خورد، سبک و نوع خاصی از سینما را توصیف می‌کند و به مخاطب اجازه می‌دهد که آثار سینمایی را نه در قالب مولف‌هایشان بلکه در رعایت سبک مورد نظر تحلیل کنند.
جشنواره فیلم فجر هر ساله با اختلاطی از مضمون و سینما در سودای الحاق تالیفات هر هنرمند بوده است، تالیفاتی که اساسا از ساختاری فرمیک و مقدمه‌ای برخوردار بوده‌اند. حال اگر بخواهیم چارچوب این الگوها را در قواعد و ضوابطی کلی سر هم کنیم مستلزم برچسبی نشانه‌دار خواهیم بود. ژانر آن برچسب مورد نظر است. برچسبی که ساز و کار مختص به هر فیلم را ترسیم کرده و ورود هر فرد را به جهان فیلم تسهیل می‌کند.
بنابراین ژانر -که خود کلمه‌ای فرانسوی‌ست- با دسته‌بندی آثار سینمایی، گونه‌های مختلف هنری را منطبق‌بر متعلقات خود توصیف می‌کند. حال اگر متعلقات مذکور در سیستمی فرمیک به ساحت درام جاری شوند، رسالت یکی از اصلی‌ترین قواعد سینما ادا خواهد شد. در این یادداشت به ژانر «دفاع مقدس» و چند فیلم از این ژانر در جشنواره فجر خواهیم پرداخت.
در خلال و پس از جنگ هشت ساله ایران و عراق پرداخت به حماسه برآمده از آن در زبان این هنر، الگویی را در سینمای ایران پی ریزی کرد. الگویی در طول تاریخ به مثابه ژانر و سبک بومیت یافته و ژانر جنگی را به شکلی اینجایی تمیز می‌دهد.
ژانر دفاع مقدس در حجابی شکلی و روایی حماسه افرادی را که برای صیانت از تمامیت ارضی با جان خود معامله می‌کنند را ترسیم می‌کند.
سفر به چزابه؛
اگر به بخش‌هایی که این فیلم در آن‌ها کاندیدا شده است نگاه کنیم شاهد حقانیت و صلابت جشنواره چهاردهم خواهیم. مونتاژ و کارگردانی فیلم سفر به چزابه -ساخته رسول ملاقلی‌پور- با خط شکنی در دستورالعمل‌های خود، وجوهی تکنیکال از خود برای تعریف ژانر فیلم ارائه کرده‌اند.
پیش از آنکه به کاربست ژانر در موتیف‌های روایی و بصری فیلم بپردازیم. زبردستی فیلم‌ساز در ذکر نکته‌ای ظریف پیرامون دفاع مقدس حائز اهمیت است. زمانی که شخصیت کارگردان در فیلم برای فیلمش سودای یک موسیقی ایرانی را برای اثر جنگی‌اش در سر دارد. از آنجایی که «دفاع مقدس» ژانری اینجایی و در واقع بومی‌ست تلطیف آن با نوایی ایرانی مسلکی سینمایی و نیکوست.
در دنباله این رویکرد فیلم با یک هژمونی تخلیطی به بستر رئالیستی‌اش بیانی ذهنی و سورئالیستی می‌افزاید و از بهر آن جاذبه‌های روایی فیلم را صیقل می‌دهد. جنبه‌های تخلیطی اثر با سفر در زمان و دیالکتیک‌های زمانی ادامه یافته و در ژرفای متن اثر فعالیت می‌کند. تا جایی که ژانر به مثابه دفاع از میهن، جنگیدن در شرایطی سخت و رمانتیسمی غلیظ به تکامل برسد. در واقع تمام مفروضات گفته‌شده منظومه‌‌ای است که در مامنی به نام ژانر جمع‌آوری می‌شود و عروج شهدا را به نمایش می‌گذارد.
آژانس شیشه‌ای؛
همانطور که پیش از این در تعریف ژانر دفاع مقدس گفتیم اصول بصری و میزانسنیک از ارکان اساسی این‌گونه سینمایی حساب می‌شوند و فیلم‌سازان غالبا از قِبل آن به ارضای عقیده و احساسات خود می‌پردازند. اکنون در فیلم «آژانس شیشه‌ای» اثر ابراهیم حاتمی‌کیا که روایت‌گر فضایی پساجنگی‌ست و چنین ساحت بسیطی به محاق رفته است. حال کاربست عناصر آلترناتیو برای ترسیم ژانر اعمال می‌شود. عناصری که در ردای رمانتیسم تنها ابزار پیش‌روی‌شان در منطق داستان با ارزش‌های اخلاقی و معنوی قابل پوشش می‌باشد. بنابراین تالیفات روایی فیلم از بطن شخصیت‌پردازی متساطع می‌شود و هم‌پای ارزش‌های مذکور مقتضیات ژانر را فراهم می‌آورد.
جهان ادراکی فیلم‌ساز در اثنای ژانربندی‌اش به تقریر سیستمی اتوپیایی دست می‌زند و می‌خواند در شگردی فراساختاری تمامی درون‌مایه‌های عقیدتی فیلم را در مدنیه‌ای فاضله دوره کند. جهانی که نه غرق سناریو‌های حماسی و مذهبی است و نه در معاصریت ابتر تعریف می‌شود. جهانِ یکتای حاج کاظم می‌تواند همان نسخه جانشین برای خط مقدم جبهه باشد. بستری که می‌تواند خاصیت رستگاری و عروج را برای مخاطب دیکته کند.
تنگه ابوقریب؛
فیلم «تنگه ابوقریب» که در جشنواره سی و ششمین به نمایش درآمد، اثری چالش برانگیز برای کارگردانش (بهرام توکلی) محسوب می‌شود. فیلم‌سازی که با گذار از درام‌های اجتماعی-خانوادگی به ساحت کم‌فضایی از سینمای ایران پا گذاشته است. ساحتی که در سال‌های اخیر بیانِ روایی و بصری‌اش در فضایی کلیشه‌مند افتاده است. بطوریکه رسالت خود را برای ترسیم جنگی با مقتضیاتی سینمایی، در اعمال ژانر خلاصه می‌کند! این در حالی‌ست که ژانر خود عاری از ضوابط نمایشی‌ست و مدخل اثر محسوب می‌شود. در واقع جملگیِ متعلقات ژانر بیرون از متن اثر قرار می‌گیرند و با اهرم فشار درام به درون متن پرتاب می‌شوند.
تنگه ابوقریب با تکیه‌بر ژانر مورد نظر در تشت فناوری معاصر ظاهر می‌شود و قصد دارد با آنچه در گذشته میسر نبوده، حدیث ایثار و مشق فداکاری کند.
گرچه اِعمال روابط در پلات داستان جاری نمی‌شود و زیست آن‌ها، زیست قداست‌وار و دراماتیکی نیست اما تلاش فیلم برای صلابت دادن به ژانر مورد نظر آن هم در عصر تازه ستودنی‌ست.
